Śremscy „Kolumbowie” wyeliminowani przez Niemców

  Obecnie środowisko narodowe budzi wiele skrajnych emocji, jednak od końca XIX wieku w Wielkopolsce stanowiło naczelne miejsce wśród stronnictw politycznych oraz w walkach o niepodległość. W Śremie nie było inaczej i później w dwudziestoleciu międzywojennym spora część mieszkańców popierała endecję. Im dalej z żywotem idei wszechpolskiej i II RP, endecja w Poznańskiem była coraz mocniejsza. „Polska Narodowa” podawała, że w wyborach samorządowych w styczniu 1939 roku, na listy Stronnictwa Narodowego, zagłosowało aż 54,5 % obywateli, a trzeba pamiętać, iż w tamtych czasach frekwencja była bardzo wysoka. Był to silny mandat poparcia dany przez Wielkopolan. Podczas II wojny światowej młodzi narodowcy tworzyli największą grupę konspiracyjną. Po II wojnie światowej Stronnictwo Narodowe była partią nielegalną i musiała działać w podziemiu, a później tylko na emigracji. W późniejszym okresie w całej Polsce, a szczególnie w naszym regionie, idee polityczne Narodowej Demokracji straciły na popularności. Wielka w tym zasługa komunistów, którzy za wykorzenienie „faszystowskiej” ideologii z Wielkopolski obrali sobie jeden z najważniejszych celów. Nie dziwi takie działanie, ponieważ narodowcy stanowili elitę, tworzyli podziemie na tym terenie w czasie okupacji, a po wojnie wspierali zbrojnych „niepodległościowców”.

Narodowo-katolicki charakter miasta miał swoje profity w tym, iż to młodzież narodowa, często absolwenci Gimnazjum w Śremie, wiedli prym w konspiracji, tworząc Armię Narodową. To oni kolportowali prasę, gromadzili broń w porozumieniu ze Związkiem Walki Zbrojnej. Już w sierpniu Komitet Obywatelski, na którego czele stał Jan Barełkowski (startujący z listy endeckiej do Rady Miejskiej) nawiązał współpracę z Komitetem Obrony Narodowej. Miało to na celu przygotowanie się do walki z najeźdźcą. Dzięki tej działalności rozstrzelany 20 października 1939 roku Barełkowski zgromadził dużą ilość amunicji, co wykorzystali młodzi narodowcy, na czele z Wacławem Adamskim, pod protekcją komendanta obwodu – przedwojennego działacza Obozu Wielkiej Polski oraz Stronnictwa Narodowego – Tadeusza Misiaka.. Podporządkowali oni się Narodowej Organizacji Bojowej, którą utworzyło poznańskie Stronnictwo Narodowe w październiku. Organizacja została założona 16 listopada 1939 r.. We wrześniu 1940 mamy do czynienia z organizacją, która posiada rozbudowane struktury skupiające ludzi z terenów Dzielnicy Zachodniej włączone do Rzeszy (Wielkopolska, Pomorze, Kujawy, Śląsk). Struktury były zbudowane z okręgów czyli województw (poznański, włocławski, pomorski, śląski), niższym szczeblem były rejony (kilka miast powiatowych), następnie powiaty (obwody). Najmniejszą strukturą była tzw. piątka, czyli grupa złożone z pięciu konspiratorów. Jednak skupmy się na konspiracji ściśle wielkopolskiej, NOB zaczęła jesienią 1940 roku scalać inne grupy z Wielkopolski o podobnym podłożu ideologicznym jak działająca od października 1939 roku Organizacja Jedności Narodowej ze wschodniej Wielkopolski oraz Tajna Organizacja Wojskowa z południowej Wielkopolski. Niemcy szacowali, iż do już wtedy Armii Narodowej należało kilkanaście tysięcy żołnierzy, co może być liczbą przesadzoną. Tym sposobem na początku wiosny 1940 roku powiat śremski (bez Kórnika) tworzył Obwód nr 5 NOB, a w skład ścisłego kierownictwa wchodzili: Wacław Adamski, Edmund Kamiński, Antoni Kaźmierski, Czesław Mikołajczak, Zbigniew Eichstaedt. Z początku zajmowali się głównie kolportażem pisma „Polska Narodowa”, w co zaangażowani byli: Aleksandra Domalska, Melchior Urbaniak oraz Józef, Władysław Szafrańscy. W maju wydobyli ukryty arsenał broni przez Barełkowkiego i ukryli w Psarskiem. Nawet w połowie 1940 endecy założyli w tej miejscowości własny wydział propagandowy w składzie: Kaźmierski, Kamiński, Stefan Ławniczak oraz Stanisław Mróz. Ponadto w u Józefa Zielińskiego, przy ul. Przemysława, utworzono nasłuch radiowy, co powodowało napływ informacji do wydawanego przez Obwód nr 5 NOB „Biuletynu Radiowego”. Powielacz skradziono z  urzędu, matryce oraz papier dostarczał Stefan Jurczyński. Natomiast mleczarz Feliks Wojna rozwoził nakład po całym mieście. Trzeba docenić, iż ci w większości młodzi ludzie dobrze sobie radzili i nawet latem zdołali utworzyć trzy komórki: Administracyjną, Bezpieczeństwa, Opieki Społecznej. Co więcej w Dolsku utworzyli punkt przerzutowy dla osób zagrożonych aresztowanych do Generalnego Gubernatorstwa. Do tego potrzebne były fałszywe dokumenty, które wyrabiali: Adamski, Domalska, Kamiński, Ludwik Kujawski oraz nauczyciel Mieczysław Skarbek. Pod koniec roku nawiązali kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej. Utworzyli na terenie pięcioosobowe placówki w Psarskiem, Mosinie, Dolsku oraz Książu Wielkopolskim. 1 września NOB otrzymała nazwę Armia Narodowa, która za swoje główne cele miała utrzymanie ducha narodowego poprzez kolportaż gazet, ulotek, pomoc materialna ofiarom terroru czy gromadzenie broni oraz sabotaż. Z badań dr. Rafała Sierchuły wynika, że zidentyfikowano 47 osób, które pochodziły lub działały konspiracyjnie w regionie. Niestety dla młodych narodowców okres 22 sierpnia – 30 października 1940 roku należał do tragicznych, kiedy śremskie i jarocińskie gestapo urządziło sobie polowanie na członków NOB, chwytając kilkadziesiąt osób. Niestety doszło do przykrej rzeczy i Rejon nr 3 NOB został powierzona osobie, która stała się niemieckim konfidentem, zdrajcą. Nazywał się on Zenon Ciemniejewski i z nieznanych powodów podjął współpracę z Gestapo, mimo że był przedwojennym działaczem SN, a także później NOB. Edmundowi Kamińskiemu udało się zbiec na rowerze do Generalnej Gubernii. Aresztowania uniknął także Stanisław Mróz. Do 13 kwietnia złapani siedzieli w Forcie VII w Poznaniu, a później w Elblągu. W pierwszej połowie lipca przeprowadzono dwie rozprawy w Elblągu oraz Pile, gdzie 23 „niepodległościowców” skazano na śmierć, a resztę na więzienie lub obóz koncentracyjny. 22 sierpnia 1942 roku ścięto w Poznaniu m.in. Adamskiego, Eichstaeda czy Kaźmierskiego. Konspiracja narodowa już nigdy się nie odbudowała w Śremie. Dr Sierchuła z poznańskiego IPN powiedział o tej egzekucji:

_{„22 sierpnia 1942 roku mamy do czynienia z jedną z wielu egzekucji, jednak dla powiatu śremskiego akurat najważniejszą związaną ze strukturami Narodowej Organizacji Bojowej. Spośród grona aresztowanych działaczy z tego terenu i następnie procesie, sześciu z nich zostało zgilotynowanych w Poznaniu. Spośród nich jest kilku ważnych jak Latanowicz czy Adamski. Są osobami, których nazwiska się przebiły, należą do panteonu tych działaczy ścisłych, osób, o których szczególnie się pamięta. Ciekawostką jest, że w przypadku Adamskiego z dokumentów niemieckich wynika, z przewodu sądowego w sposóbjednoznaczny, że ta  grupa była związana ze strukturami NOB i to byli działacze związani z obozem narodowym. Natomiast po wojnie część z tych osób, która tam zginęła została sobie „przywłaszczona” przez struktury kombatanckie Batalionów Chłopskich. W niektórych relacjach część tych ludzi funkcjonują jako żołnierze konspiracji ludowej, na co nie ma potwierdzenia w niemieckich aktach. Jest to prawdopodobnie wymysł powojenny bohaterów, którzy by mogli zasilić pewien panteon działaczy ludowych, którzy szukali po wojnie swoich męczenników, chcąc wykazać działalność”.}

Trzynastu spośród 47 zginęło na podstawie wyroków niemieckich sądów. Przede wszystkim na terenie Poznania, Wrocławia, Rawicza czy Dreźnie. Były to wyroki śmierci poprzez zgilotynowanie lub powieszenie (Rawicz). Kolejne jedenaście osób to osoby, które zmarły w wyniku przesłuchiwań albo w więzieniach etapowych w Wielkopolsce (Wronki, Rawicz) lub w obozie koncentracyjnym – szczególnie Mautchausen-Gusen. Pozostałe 23 osoby to aresztowani, a także ci, którzy uciekli i wojnę przeżyli.

Obecnie w Śremie mało kto pamięta o większości z tych ludzi lub w ogóle nie utożsamiają ich z narodową demokracją. W okresie III RP pojawiały się w naszym mieście ugrupowania jak Narodowe Odrodzenie Polski, Polska Partia Narodowa czy takie organizacje jak reaktywowany Obóz Narodowo- Radykalny (o nim akurat przez pewien czas było głośno, gdyż organizował różnej maści wydarzenia) oraz Narodowy Śrem. Pomimo to ten obóz polityczny w Śremie był jednym z najaktywniejszych i skupiał masę ludzi. Naczelnymi politykami, działaczami byli często ludzie wywodzący się z „elity” miasta, chociaż czasami i zwykli rzemieślnicy, robotnicy popierali Stronnictwo Narodowe, co też było we wszechpolskim założeniu obozu politycznego. Po dzień dzisiejszy nigdy to środowisko nie zostało głębiej zbadane, jak i całe dzieje polityczne dwudziestolecia międzywojennego w naszym mieście, a szkoda, ponieważ to były bardzo ciekawe czasy polskiej demokracji, po 1926 roku bardzo zaburzonej.

Śremscy bohaterowie zamordowani 22 sierpnia 1942 roku:

Zbigniew Eichstaedt ps. „Brulion" urodził się 31 maja 1914 roku w Bydgoszczy. Szkolę powszechną i gimn. ukończył w Bydgoszczy. Wykształcił się na pedagoga i pracował jako nauczyciel tymczasowy w Publicznej Szkole Powszechnej im. J. Słowackiego przy ul. Nakielskiej w Bydgoszczy. W 1935 odbył Dywersyjny Kurs Podchorążych 15 Dywizji Pancernej w 62 pułku piechoty w Bydgoszczy. Przeprowadził się do wielkopolskiego Rogalinka w pow. śremskim. W końcu 1939 roku przystąpił do NOB na wniosek Wacława Adamskiego. Wiosną 1940 zaprzysiężony do ZWZ przez ppor. Edmunda Kamińskiego („Młot") i mianowany jego adiutantem. Brał udział w bu dowie schowków ziemnych, w których gromadzono broń i materiały wybuchowe w Psarskiem i w Rogalinku pow. śremski. Od początku 1941 redagował „Biuletyn Radiowy" i drukował „Ku wolności". Aresztowany 2 września 1941 roku i osadzony w Forcie VII oraz w więzieniu w Elblągu. Wyrokiem Wyższego Sądu Krajowego w Poznaniu (OLG) na sesji wyjazdowej w Elblągu 16 lipca 1942 skazany na karę śmierci. Stracony w wieku 25 lat 22 sierpnia 1942 roku w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu.

Michał Tomaszewski urodził się 13 września 1917 roku w Rogalinku w powiecie poznańskim. Mieszkał w Psarskiem pod Śremem. Ukończył szkołę powszechną i dokształcającą zawodową w Śremie. Był członkiem Związku Harcerstwa Polskiego od 1930 roku w 2 Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Rejtana. Zatrudniony został jako ekspedient w firmie „Zgoda”. W 1939 roku służył w Pogotowiu Harcerskim. W czasie okupacji niemieckiej pracował przy budowie schronów ziemnych w okolicach Psarskiego. Zaprzysiężony do Narodowej Organizacji Bojowej został w listopadzie 1939 roku przez Wacława Adamskiego. Wiosną 1940 roku był zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej i uczestniczył w budowie schowków ziemnych dla przechowywania materiałów sabotażowo-dywersyjnych przedwojennej TOK. Działał jako łącznik ppor. Edmunda Kamińskiego „Młota”. Uczestniczył w kolportażu „Polski Narodowej”. Zdekonspirowany został przez agenta „Aleksa” i aresztowany przez Gestapo 3 września 1941 roku. Osadzony był w Forcie VII w Poznaniu i w więzieniu w Elbing (obecnie Elbląg). Skazany został wyrokiem OLG Posen na sesji wyjazdowej w Elblągu 16 lipca 1942 r. na karę śmierci. Stracony przez Niemców w Poznaniu 22 sierpnia.

Wacław Adamski urodził się 8 sierpnia 1914 roku w Zbrudzewie pow. śremski. Był absolwentem Gimnazjum im. J. Wybickiego w Śremie. Pracował jako urzędnik w starostwie powiatowym w Śremie. Działał jako drużynowy w Związku Harcerstwa Polskiego w 2 Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Rejtana w Śremie. W 1939 roku organizował Pogotowie Wojenne Harcerzy w Śremie. W czasie okupacji pracował jako kreślarz w Landratsamt (niemiecki urząd powiatowy). Do Narodowej Organizacji Bojowej należał od listopada 1939 r. Był redaktorem i organizatorem kolportażu prasy konspiracyjnej (m.in. „Biuletynu Radiowego”) i ulotek na terenie Powiatu Śrem. Uczestniczył w akcji wykradzenia powielacza z Landratsamtu. Dostarczał formularzy urzędowych druków dla potrzeb legalizacji. Od połowy 1941 r. Należał do Związku Walki Zbrojnej. Aresztowany został przez Gestapo 22 sierpnia 1941 r. Osadzony był w Forcie VII w Poznaniu i w więzieniu w Elbing (obecnie Elbląg). Skazany został wyrokiem OLG Posen 16 czerwca 1942 r. na sesji wyjazdowej w Elbing na karę śmierci. Stracony 22 sierpnia w Posen (w więzieniu przy ul. Młyńskiej).

Antoni Kaźmierski ps. Dziedzic urodził się 2 stycznia 1910 roku w Drzonku (pow. Srem), w rodzinie rolnika Walentego i Anny zd. Talarczyk. Miał rodzeństwo: Aniele i Józefa. Naukę w gimn. w S. rozpoczął w 1922. Należał do Koła TTZ i KSM. Maturę zdał w 1929. W 1931 ukończył kurs w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty. Awansował na ppor. rez. piech. W 1933, z przydziałem mobilizacyjnym do 69 pp. Studia prawnicze na UP przerwał po trzech latach. Na uniw. Należał do prezydium (zarządu) chrześcijańskiej Korporacji Akademickiej „Agraria" w 1927 roku. Przeniósł się do Wyższej Szkoły Pożarnictwa w Bydgoszczy. W stop. aspiranta pożarnictwa podjął pracę, jako zastępca komendanta Zawodowej Straży Pożarnej w Bydgoszczy w 1936 roku. We wrześniu 1939 razem z podkomendnymi ratował miasto przed skutkami ataku Wehrmachtu. Po ewakuacji do Lublina, wrócił na Kujawy, ale z obawy przed aresztowaniem wyjechał w grudniu 1939 do rodziców. Do maja 1940 ukrywał się w Drzonku i pobliskim Lubiatowie. W tym czasie nawiązał poufne kontakty z działaczami śremskiego obwodu Armii Narodowej. Konspiracyjną przysięgę złożył we wrześniu 1940 roku , przyjmując pseud. Dziedzic. Wszedł w skład ścisłego kierownictwa organizacji, od grudnia jako najwyższy stopniem objął ogólne kier. obwodu ZWZ i zakładał samodzielne komórki organizacyjno - propagandowe. Zbierał fundusze na potrzeby tajnej działalności utworzył placówki ZWZ we wsiach: Mszczyczyn i Studzianna. Współpracował przy redakcji i druku gazetek. Biuletyn Radiowy" i „Polska Narodowa" (od XI 1940 byt red. „PN") i zajmował się kolportażem nielegalnej prasy w terenie. W maju 1941 wstąpił także do BCh działających w Dolsku. Przez cały czas działalności konspiracyjnej ukrywał się, nie podejmując żadnej pracy.. W rezultacie dekonspiracji $. placówki ZWZ został aresztowany 13 września 1941. Był wieziony w śledztwie w Forcie VII w P., a następnie w wiezieniu sadowym w Elblągu. W lipcu 1942 stanął przed OLG Poznań i został skazany na karę śmierci. Wyrok został wykonany 22 sierpnia.

Bibliografia:
Archiwa
Archiwum Korporacyjne

Publikacje
„Dzieje Śremu”, pod red. Marka Rezlera, Poznań 2003
„Dzieje Śremu”, pod red. Stefana Chmielewskiego, Warszawa-Poznań 1972
„Słownik biograficzny Śremu”, red. Danuta Płygawko, Adam Podsiadły, Śrem 2008
„Słownik biograficzny Śremu. Cz. II”, red. Adam Podsiadły, Ewa Bąk, Śrem 2020
 

Prasa
„Polska Narodowa”, 29 stycznia 1939, Poznań, nr 5 (122)
 

Strony internetowe
https://portalsremski.pl/pl

Wiktor Piotr Chicheł